De ontwikkeling van waardensystemen

Waardensystemen ontwikkelen zich al honderdduizenden jaren, meestal als reactie op veranderende leefomstandigheden voor de mens. Ieder mens in de huidige tijd doorloopt als het ware de prille ontwikkeling van de waardensystemen in zijn groei naar volwassenheid. De waardensystemen ontwikkelen zich als een ui: een volgende schil overstijgt, omvat en integreert de ervaringen en lessen van de dieper liggende schil. Je kan het ook zien als een matroesjkapop die alle voorgaande poppen in zich herbergt.

Afbeelding 2 Waarden ontwikkeling als matroesjka pop

Het beige waardensysteem

Waardensystemen manifesteren zich vanaf de vroege kindertijd. Een baby is volledig afhankelijk van de zorg van de omgeving. Instinctief weet een baby dat het moet overleven en dat uit zich in willen ademen, eten, drinken en slapen. Hier wordt de basis gelegd voor het eerste waardensysteem, Beige. Beige vertegenwoordigt de diepste menselijke drijfveer, die van eenvoudigweg overleven en (later) van voortplanten. Je ziet het in pasgeboren baby’s, je ziet het in de ouderenzorg, je ziet het in tijden van grote crisis zoals in 9-11 als er een tijdelijke terugval is in beige. Beige wordt bij alle mensen geactiveerd wanneer er levensbedreigende situaties ontstaan.

Het paarse waardensysteem

Mensen kunnen moeilijk overleven wanneer ze alleen zijn, dus de nabijheid van anderen is noodzakelijk voor de verdere ontwikkeling. In de IJstijd werden clans al verbonden door rituelen en volkswijsheden die van generatie op generatie doorgegeven werden. Voor een kind is het belangrijk een band te smeden met de directe verzorgers (ouders, familie) en daarin ontstaat het Paarse waardensysteem. Een familie geeft een gevoel van veiligheid en zekerheid, dat versterkt wordt door steeds terugkerende gewoontes en rituelen. Je ziet paars in ‘verhaaltje voor het slapengaan’, maar ook in bijgeloof, ‘een zwarte kat brengt ongeluk’.

Het rode waardensysteem

Rond het tweede levensjaar ontdekken kinderen dat ze niet alleen tot een familie behoren, maar ook zelf iemand zijn, met een naam en eigen wil. Dit is de fase waarin een kind zichzelf belangrijker gaat vinden dan het groepsgebeuren en de grenzen gaat opzoeken van wat er mogelijk is. De ontdekking en ontwikkeling van het prille ego en de eigen wil en kracht duidt op ontwikkeling van het Rode waardensysteem. Je ziet het bij kleine kinderen, “Ik ben twee en ik zeg nee”. Je ziet het bij volwassenen in verschillende uitingen van macho gedrag en je ziet het in hele naties vandaag waar de enige bottom line is om de macht te doen gelden.

Het blauwe waardensysteem

De impulsiviteit, chaos en directheid van het rode waardensysteem wordt historisch overstegen door het Blauwe waardensysteem. Er ontstaat een verschuiving van ‘eenieder doet wat goed is in zijn eigen ogen’, naar een behoefte aan orde en de erkenning dat ‘ook ik sterfelijk ben’. Deze erkenning leidt vaak tot een zoektocht naar betekenis en een hoger doel. Het blauwe systeem is ontworpen om mensen in staat te stellen diepere betekenis en doel te vinden in hun specifieke leven. Wanneer dit specifieke doel zich begint uit te drukken, is men best bereid om te voldoen aan de regels en voorschriften, aan een soort van plan voor het leven, omdat het volgen van de regels iets in de toekomst zal garanderen. Dit is de basis voor de grote wereldreligies en hun heilige boeken.

Kinderen leren dit waardensysteem als ze naar de basisschool gaan of in hun religieuze opvoeding. Ze leren om met grotere groepen van gelijken om te gaan. Ze leren in het onderwijs dat er regels afgesproken en opgevolgd worden en dat er een duidelijke autoriteit aanwezig is (de juf of meester) die de regels bekrachtigt en orde houdt. De regels en voorschriften geven duidelijkheid en houvast voor het gedrag in een steeds groter wordende wereld waarin allerlei mensen rondlopen met hun eigen wil. Er wordt geleerd dat het belangrijk kan zijn de eigen wil in te perken voor een groter goed.

Het oranje waardensysteem

In de latere jaren van de basisschool wordt het Oranje waardensysteem geactiveerd. Het is niet meer genoeg om de regels te volgen, het is ook belangrijk om zelf ergens naar te streven. Het wordt belangrijk om goede resultaten te halen op school, te winnen bij sporten of populair te worden bij vrienden. De geest wordt gericht op mogelijkheden en kansen om je eigen positie te verbeteren ten opzichte van anderen door je eigen talenten en eigenschappen in te zetten.

Je leert om te excelleren, doelen te stellen, ze te halen en voortgang te meten. Je kunt bij blauw denken in termen van “ik doe gewoon mee en blijf in het maaiveld”, terwijl oranje denkt “Nou, misschien kan ik de dingen veranderen. Misschien kan ik mijn eigen koers beïnvloeden. Misschien moeten we niet de onvermijdelijkheid accepteren van het ‘isme’ dat we hebben omarmd. Misschien kunnen we een verschil maken.” Je ziet oranje vaak bij ondernemers die willen groeien met hun bedrijf, bij beurshandelaren, die maximaal voor winst gaan en bij Olympische sporters die alles opzij zetten voor hun passie en de mogelijke medailles.

Het groene waardensysteem

Het Groene waardensysteem is ontstaan toen het besef groeide dat we misschien in de zoektocht van succes en materieel plezier onze ziel verloren hebben, dat we verloren hebben wat het betekent om mens te zijn. We zijn verleid door ons materieel gewin en onze welvaart en misschien is het tijd dat we beginnen te vragen: “Wat is het allemaal waard?”

Het Groene waardensysteem ontwikkelt zich in de puberteit. Het is een periode waarin het hart opent en emoties hoogtij vieren. Relaties met anderen, verliefdheid en het zoeken naar innerlijke harmonie zijn belangrijke onderwerpen. Het zoeken naar een eigen identiteit kan botsingen veroorzaken met ouders, verzorgers en andere autoriteiten (bijv. leerkrachten). Veel communiceren is voor de adolescent belangrijk omdat het enerzijds de kans biedt emoties en ontluikende ideeën te verwoorden en anderzijds om anderen te leren begrijpen en gemeenschappelijke waarden en consensus te bereiken. Je ziet groen terug in politieke partijen die opkomen voor ouderen, het milieu of de dieren, maar ook in mensen die zorgen voor anderen en in het poldermodel (consensus denken, iedereen erbij betrekken).

De meeste mensen gaan hun (fysiek) volwassen leven binnen met de een goede basis van de eerste zes waardensystemen. Gaandeweg bouwen ze (vaak onbewust) een voorkeur op voor een bepaald waardensysteem en stoppen ze met zich verder ontwikkelen. Volwassenen die zich psychologisch verder ontwikkelen lossen de problemen van het Ego op en gaan op een nieuw niveau verder. Graves speculeerde dat de verdere ontwikkeling (psychologische evolutie) zal lopen in de volgorde van de eerste zes waardensystemen, maar voorbij het Ego en vanuit een staat van Zijn.

Het gele waardensysteem

Het Gele waardensysteem opent wanneer de eerste zes waardensystemen geïntegreerd worden. In het gele waardensysteem is het belangrijk volledige autonomie (vrijheid en onafhankelijkheid van externe prikkels in emoties, denken en handelen) te verkrijgen, zodat er geen geconditioneerd gedrag of angst (voor fouten of falen) meer is. De nadruk bij dit waardensysteem ligt niet meer op het voortbestaan van het individu in al zijn aspecten en obsessies (overleven, familiebanden, eigen wil en kracht inzetten, orde en structuur in groepen behouden, streven naar volledige ontwikkeling of materiele status, begrip van en liefde voor zelf en de ander), maar verschuift naar de natuurlijke stroom van het leven in de wereld en het besef dat eenieder een verantwoordelijkheid draagt voor de voortgang en bestaan van het hele systeem.

Een van de eerste dingen die je deze mensen ziet doen is dat ze terugkijken op de eerste zes systemen en zien waar er ernstige problemen zijn. Ze willen leven in een wereld waar het oké is om je eigen belangen na te streven. Maar wanneer dat leven wordt bedreigd door ebola uitbraken (beige), schietpartijen in scholen (rood), terrorisme gevaar door godsdienstige fanatiekelingen (blauw), wanneer de aarde uitgebuit is door het kapitalisme (oranje) en de hulporganisaties blijven zorgen voor behoeftigen in plaats van mensen disciplines te leren zodat ze zichzelf kunnen ontwikkelen (groen), dan worden ze beperkt in hun mogelijkheid om vrij te leven volgens de levensstijl die ze wensen. Hun aandacht is gericht op nadenken en ideeën genereren om het leven op aarde te verbeteren. Je ziet geel terug bij mensen als Nelson Mandela, maar ook bij de internetgeneratie die vrijheid, ontwikkeling en maatschappelijke betrokkenheid hoog in het vaandel heeft staan.

Het turquoise waardensysteem

Bij het Turquoise waardensysteem ga je voorbij het denken naar een meer intuïtieve manier van leven. Het besef dat denken gelimiteerd is en dat het onmogelijk is jezelf of het bestaan alleen mentaal te kennen, maakt dat in het turquoise waardensysteem het belangrijk is je aan te passen aan een realiteit waarin je alleen maar kan zijn en ervaren, zonder vast te houden aan weten. Ook in dit waardensysteem ligt de aandacht op het helen van de problemen van de wereld, niet alleen voor mensen maar voor al het leven. Het is essentieel om het evenwicht in de wereld te bewaren. Je ziet turquoise bijvoorbeeld in actie bij groepen en individuen die mediteren voor wereldvrede.